Axtarış sistemləri
·
İnternetin nəhəng məlumat bazası hər saniyə yeni xəbərlərlə zənginləşir.
İnternet genişləndikcə bu şəbəkə vasitəsilə dünyanın istənilən nöqtəsində yaşayan
insanlarla virtual ünsiyyət qurmaq, məktublaşmaq, on-line rejimində keçirilən müxtəlif
forumlarda iştirak etmək, kitab, jurnal və qəzetlərin electron versiyalarını oxumaq,
alış-veriş etmək, radio dinləmək, televiziya verilişlərinə tamaşa etmək,
gündəlik hadisələr haqqında operativ məlumatlar almaq mümkündür. Bu xidmətləri əldə
etmək üçün insanlar ilk növbədə İnternetdəki axtarış sistemlərindən istifadə edirlər.
Axtariş sistemlərinin müraciətlərin sayına görə fərqi
İnternet şəbəkəsində informasiyanın sürətli
artması şəbəkədə lazım olan informasiyanın axtarışını çətinləşdirir. Ekspertlərin
dediyinə görə İnternetlə ötürülən informasiyanın həcmi hər yarım ildə iki dəfə
artır. Hər gün milyonlarla yeni sənədlər yaranır və axtarış sistemləri olmasa onların
İnternetdə axtarışı mümkün olmazdı. Qlobal şəbəkədə milyardlarla informasiya resursları
içində asanlıqla lazım olanı seçə bilən axtarış sistemlərinə tələbat artmaqdadır.
İnternetdə müasir axtarış sistemləri fəaliyyət göstərir. Hələ bir-neçə il öncə belə
bir fikir var idi ki, "İnternetdə hər şey var, lakin lazım olanı tapmaq mümkün
deyil". Lakin informasiya kataloqlarının, axtarış sistemlərinin və axtarış
proqramlarının yaranması ilə vəziyyət dəyişmişdir. İndi çox zaman lazım olan informasiyanı
İnternetdən tapmaq daha tez olur, nəinki
masa üzərindəki kitabdan.
İnternetdə informasiya axtarışı –
İnternet mühitində yığılmış sənədlər çoxluğu
içində istifadəçininəldəetməyəçalışdığıvəbununüçündaxiletdiyixüsusiinformasiyasorğusunauyğungələnfaktlarvəməlumatlarınaxtarışıprosesdir.
Problemondadırki, İnternetmühitindəkiveb-saytlarvəsəhifələrxaotikyerləşirvəyüzmilyonlarlaveb-saytınhamısınınəzərdənkeçirməkqeyri-mümkündür.
Axtarışsistemi (Websearchengine)
vəyainformasiya-axtarışsistemi (Informationretrievalsystem) –
İnternetşəbəkəsindəsoruşulaninformasiyanınaxtarışı,
toplanmasıvəsistemləşdirilməsiəməliyyatlarınıyerinəyetirənportaldır.
Axtarışsistemlərininqısatarixi
İnternet şəbəkəsindəinformasiyaresurslarına ilk müraciətlərintəşkiliüsullarınasaytlarınkataloqlarınınyaradılmasıolmuşdur.Bu kataloqlardainformasiyaresurslarınınünvanlarımövzuüzrəqruplaşdırılırdı.İlk beləkataloq Yahoo (1994) layihəsiidi.Yahoo kataloqundasaytlarınsayınınartmasıiləəlaqədarolaraqlayihədaxilindəaxtarışsistemiyaradıldı.Bu sistemibütüntələbatlaracavabverənaxtarışsistemiadlandırmaqolmazdı, beləki, busistem İnternet mühitindədeyil, yalnızkataloqdaxilindəkiinformasiyaresurslarıiçindəaxtarışaparabilirdi.Kataloqlarçoxnəhəngolsalar da onlarİnternetdəkiresurslarınçoxkiçikbirhissəsiniəhatəedəbilirlər.Hal-hazırdaənböyük İnternet-kataloq DMOZ (directory.mozilla.org vəya Open Directory Project) hesabedilir.1998-ci ildəyaradılmışkataloqdaresurslarınsayıcəmi 5 milyondur.Müqayisəüçünbildirəkki, Google axtarışsistemində 8 milyarddanartıqsənədsaxlanılır.
İlk axtarışsistemi
1994-cü ildəyaradılmış WebCrawler olmuşdur.
1995-ci ildə Lycos və AltaVista axtarışsistemləriyaradıldı.AltaVista uzunmüddətliderliyinisaxladı.1997-ci ildə Sergey BrinvəLariPeyctərəfindənmüasirdövrdəənpopulyaraxtarışsistemlərindənsayılan Google yaradıldı.
1997-ci ildə ilk rusdilliaxtarışsistemiYandexfəaliyyətəbaşladı.Müasirdövrdə İnternet mühitində 3 ənpopulyar, beynəlxalqaxtarışsistemifəaliyyətgöstərir: Google, Yahoo və MSN Search (Bing). Hərüçaxtarışsistemiözverilənlərbazasınavəaxtarışalqoritminəmalikdir.
Axtarışsistemlərininəsasxüsusiyyətləri
İstənilənaxtarışsistemiüzərinədüşənəsasvəzifəistifadəçiyəlazımolaninformasiyanıtezbirzamandavədəqiqlikləçatdırmaqdır.Axratışsistemlərinəolanəsastələbat:
1. Dolğunluğu
2. Dəqiqliyi
3. Aktuallığı
4. Axtarışsürəti
5. Aydınlığı
Axtarışsistemləriinformasiyanınİnternetdəaxtarışınımüxtəlifüsullarlahəyatakeçirirlər:
·
1-ci üsul.
Kitabdakıməlumatıtapmaqüçünistifadəolunanmündəricatüsuludur.
Ənənəvivəsadəhesabedilənbuüsuldakataloqlardanistifadəedilir.
Bukataloqlardaveb-səhifələrəistinadlarmövzularüzrətoplanır.
·
2-ci üsul. Vacibsəhifələrəkeçidlərmətndəgöstərilir.
İstifadəçilazımolansəhifəyəkeçməküçünuyğunmətnyazılmışhiperistinaddanistifadəedir.
·
3-cü üsul.
Axtarışpredmetgöstəricisivəyaindeksəgörəaparılır.
İndeksüsulundaaçarsözlərvəbusözlərinyerləşdiyisəhifələrinünvanlarıbazadayığılaraqsaxlanılır.
İstifadəçiaçarsözügöndərməkləbusözləryazılanveb-səhifələrigəztizdirəbilir.
Bugünİnternetinməşhuraxtarışsistemləriindeksləşməüsulunudəstəkləyənprinsipüzrəişləyirlər.
Bununüçünaxtarışsistemlərindəaxtarışmaşınıadlananxüsusiproqramlardanistifadəedilir.
Axtarışmaşını –
özündəxüsusiproqramvəverilənlərbazasınıbirləşdirənalqoritmolubindekslərintəşkilivəsaxlanmasınıhəyatakeçirənvəbuindeklərintəyinetdikləriveb-səhifələrəkeçidləritəqdimedir.
Axtarışmaşınlarınınəsaskomponentləri:
1. İndeksasiyamodulu
2. Verilənlərbazası
3. Axtarışserveri
Müasiraxtarışsistemləriözündəbir-neçəaltsistemibirləşdirir:
1.
Veb-agentlər.
Serverlərinaxtarışınıtəminedir.
Həminserverlərdənlazımolansənədləriseçərəkemalsisteminəötürür.
2.
Emalsistemi. Sintaksisçeşidləmədənvəstandartoperatorlardanistifadəetməkləalınansənədləriindeksasiyaedir.
3.
Axtarışaparansistemlər. Xidmətsistemindənsorğunuqəbuledərəkemaledir,
sorğuyagörəindeksfayllarındaaxtarışaparır,
topladığıkeçidünvanlarınınsiyahısınıhazırlayır.
4.
Xidmətsistemi. Kliyentdənaxtarışsorğusunuqəbuledir,
uyğunşəkildədəyişdirirvəindeksfayllarıiləişləyənaxtarışsisteminəgöndərir,
əldəolunannəticənikliyentəqaytarır.
Veb-agentlərvəaxtarışaparansistemlərbir-birlərindənasılıolmayaraqişləyirlər.Veb-agentlərgöndərilənsorğulardanasılıolmayaraqdaimaişləyirlər.Onlarınəsasvəzifəsiyeniinformasiyaserverlərihaqqındaməlumatlarıverilənlərbazasınaötürməkdir.
İstifadəçigöndərdiyisorğunəticəsindəhəyatakeçirilənəməliyyatlarıvizualolaraqgörmür.
O, yalnızgətirilənkeçidlərinsiyahısınıəldəedir. Bu siyahıdaolur:
1. Səhifəninbaşlığı
2. Səhifənin
URL ünvanı
3. Səhifəninsaxlandığıveb-saytakeçid
4. Açarsözlər
(indeks) tapılmışmətndənkiçikbirnümunə.
Birçoxsaytlaraxtarışsistemlərininonlarıtanımasıüçün
SEO texnologiyasından (SearchEnginesOptimization, axtarışmaşınıiləoptimallaşma)
istifadəedilir.
Butexnologiyaəsasındaaxtarışsistemihəminsaytınünvanınıkliyentətəqdimetdiyisiyahınınəvvəlinəəlavəedir.
Axtarışsistemlərinəinformasiyahücumlarıhaqqında
Bugüninformasiyacinayətkarlığındaİnternetdəndahaaktivvəhərtərəfliistifadəedilməkdədir.
İctimairəyinyaradılmasıvəyadəyişdirilməsində, siyasi,
iqtisadivəhərbiqərarlarınqəbulunda, informasiyaresurslarınatəsirdə,
xüsusihazırlanmışinformasiyanın (dezinformasiyanın)
yayılmasıplanındaİnternetgenişimkanlaramalikdir.
Dünyanınmilyonlarlakompyuterinibirləşdirənqlobalİnternetşəbəkəsiözününformavətərkibibaxımındanmüxtəlifxüsusiyyətli,
sərhədtanımayanşəbəkəresurslarıiləcəmiyyətinsosialtəşkilininayrılmazhissəsinəçevrilmişdir.
Bununəzərəalankibercinayətkarlarçoxzamaninformasiyahücumlarınıaxtarışsistemlərininimkanlarınınəzərəalaraqtəşkiledirlər.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder